Zinvolle omgang met het wisselvallige lot

De opkomst van Emmanuel Macron is een van de mirakelstukken van 2017. Komeetachtig. Een bestorming. De nieuwe man, vorige week 40 geworden, weerlegde de wetten van het Franse politieke bedrijf, logenstrafte alle commentatoren en slechtte schijnbaar onneembare hindernissen. Na zijn onwaarschijnlijke verkiezingszeges is hij bezig Frankrijk economisch te hervormen zonder dat de door velen voorspelde stakingen het land platleggen. Terecht spreekt de doorgaans ironische Leidse historicus Henk Wesseling in het jongste Hollands Maandblad van een „wonder”.

Je kunt natuurlijk zeggen: Macron heeft gewoon geluk gehad. Want als zijn rivaal Fillon niet aan schandalen was genageld, als de Socialistische Partij niet was geïmplodeerd… Zeker, maar beter is te zeggen: Macron heeft moed getoond. Hij buitte de toevalligheden die in elke situatie liggen uit en hielp het lot eigenhandig.

Vijf eeuwen geleden zei de Florentijnse schrijver en bestuurder Francesco Guicciardini het zo: „Iemand die moedig is, mogen we met meer recht wijs noemen dan iemand die bang is. Ervan uitgaande dat beiden duidelijk zien wat er speelt, zit het verschil in het volgende. Wie angstvallig is, houdt rekening met alle gevaren waarvan hij weet dat ze zich kunnen voordoen, en hij gaat altijd uit van het allerergste. Wie moedig is en eveneens al die gevaren ziet, heeft er daarentegen oog voor dat sommige door menselijk ingrijpen afgewend kunnen worden en andere door het toeval gewoon verdwijnen. Hij laat zich door al die gevaren niet van de wijs brengen, maar treedt ze tegemoet met de vaste hoop dat niet alles wat kan gebeuren ook daadwerkelijk zal gebeuren.”

Dit citaat over moed is een van de parels uit Guiccardini’s Ricordi (ca. 1530), een verzameling overpeinzingen, spreuken en aanbevelingen, zojuist voor het eerst in glanzend Nederlands verschenen. De Florentijn put uit zijn ervaring als bestuurder, jurist en diplomaat in jaren waarin oorlogen en andere rampen het Italiaanse schiereiland teisterden. Hij ervoer het noodlot aan den lijve: in 1527 wist hij als leider van het pauselijke leger de plundering van Rome door Duitse soldaten niet te voorkomen. (Lezers van Hella Haasse’s roman De scharlaken stad kennen hem in die tragische rol.) Net als zijn vriend en stadgenoot Niccolò Machiavelli zocht Guicciardini een zinvolle omgang met het wisselvallige lot. In de wanorde van hun tijd kwam je niet ver met voorvaderlijke leefregels als ‘Eerlijk duurt het langst’ of ‘De kost gaat voor de baat uit’; een heroriëntatie was nodig. Beiden gaven de staatkunde een eigen domein, maakten de politiek los van de ethiek. Maar terwijl Machiavelli naar grondpatronen en vaste schema’s zocht – zo belandden zijn heersersadviezen in managementboeken –, doorvoelde Guicciardini nòg sterker de historische veranderlijkheid. Elke situatie is anders, elk detail kan beslissend blijken. Het loopt steeds weer anders. Bij hem gaat het om prudentie, verstandig crisismanagement en onderscheidingsvermogen.

De energieke Machiavelli ried aan Vrouwe Fortuna met lef te temmen. Macron, die op hem afstudeerde, knoopte het in zijn oren. De praktische wijsheid van Guicciardini, gericht op timing en schadebeperking, past beter bij de stap-voor-stap aanpak van Angela Merkel. Nogmaals de Ricordi: „Het is een grote dwaling om in algemene en absolute bewoordingen, of anders gezegd: volgens een vaste regel, over de zaken van de wereld te spreken. Ze kennen bijna allemaal afwijkingen en uitzonderingen omdat omstandigheden variëren, en die kunnen niet aan de hand van een en dezelfde maatstaf beoordeeld worden.” Boeken helpen niet; „alleen met onderscheidingsvermogen kom je ze te weten.” Ook die nemen we mee naar 2018.