Waarheid en leugen in Kiev

Toen ik afgelopen maandag in Kiev aankwam voor een boekpresentatie en gastcolleges werd net de ‘fanzone’ opgeruimd voor de Champions League-finale. In de Oekraïense hoofdstad had Real Madrid met 3–1 gewonnen van Liverpool; weliswaar sputterde een enkele lokale fan nog na over pech en keepersblunders, maar de uitslag was onbetwistbaar. Wedstrijd. Fluitsignaal. Winnaar. Verliezer.

Nee, dan het spiegelpaleis van intriges, verhalen, spin en tegenspin in de Oekraïense politiek. Bij momenten weet niemand hier nog wat te geloven. De deze week in scène gezette moord op de Russische journalist Arkadi Babtsjenko stuwt de onzekerheid naar nieuwe hoogten. Dinsdag vond de vrouw van de Kremlincriticus hem bloedend in zijn slaapkamer en overleed hij in de ambulance; woensdag vertelde hij springlevend dat de Oekraïense geheime dienst alleen zo de Russische opdrachtgever voor een aanslag op hem kon pakken. Zo kon hij eerst alle ronkende necrologieën lezen waarin hij als strijder voor de waarheid was gestorven – een voorrecht dat maar heel weinigen gegeven is –, alvorens zijn biografie beschaamd een nieuwe wending te geven. Controle kwijt over het verhaal. Terecht veroordeelt de internationale pers deze nepliquidatie. Als journalisten-in-nood zelf fake news bakken om staatsvijanden te vangen ondermijnt dat het vertrouwen in de vrije media. De schade van de actie overtreft de winst; wie gelooft nu echte moordzaken nog? Het Kremlin is geen ideale tegenstander voor een potje waarheidsmanipulatie.

Tegelijk zijn de Oekraïeners die ik spreek teleurgesteld dat West-Europa de oorlog waarin het land is verwikkeld liever vergeet, terwijl het front in Oost-Oekraïne soms dagelijks een soldatenleven vergt en alle moeders voor hun zonen vrezen.

Waarheid en leugen tollen ook in de geruchtmakende zaak van luchtmachtpilote Nadia Savtsjenko: zij werd in juni 2014 in Oost-Oekraïne door pro-Russische separatisten gevangen genomen op de verdenking dat zij twee journalisten had neergeschoten, ontkende de aantijgingen, en kwam na een hongerstaking en een internationale campagne in 2016 vrij in een gevangenenruil. Uit handen van de president kreeg ze de medaille ‘Held van Oekraïne’. Dit voorjaar werd dezelfde pilote beschuldigd van het beramen van een terroristische aanval op het parlement in Kiev – van held tot schurk, het publiek verbijsterd achter latend.

Deze plotwending schaadt de zaak van Oleg Sentsov, een andere Oekraïener in hongerstaking. Deze filmmaker uit de Krim weigerde zich neer te leggen bij de Russische annexatie („Ik ben geen lijfeigene die je kunt verkopen met de grond”) en zit sinds 2014 op dubieuze grond vast in Siberië. Met zijn op 14 mei begonnen actie wil Sentsov internationaal aandacht vragen voor een zestigtal politieke gevangenen; tijdens de openingswedstrijd van het WK voetbal, op 14 juni in Moskou, zal hij één maand in hongerstaking zijn.

Overigens is het Oekraïense elftal niet gekwalificeerd voor het WK. Niet goed genoeg? Zo eenvoudig is het niet. Na drie dagen Kiev verbaast het me al niet meer dat een verstandige journalist me vertelt dat de Oekraïeners de beslissende thuiswedstrijd met opzet hebben verloren. Zo voorkwamen ze een verscheurend debat over de vraag of de ploeg mag afreizen naar Rusland. Evenmin verbaast het dat een van mijn studenten hier snakt naar cynisme, naar genadeloze eerlijkheid als pad uit narratief drijfzand.

Ook de Nederlandse regering, die de MH17-zaak tegen Rusland hoog opspeelt, mazzelt dat Oranje niet meedoet: geen gezeur à la Argentinië 1978 over „bloed aan de paal” en dat onze jongens de MH17-slachtoffers met een boycot respect moeten betuigen – de vooruitziende Blind en Advocaat hebben dit dilemma mooi weten te voorkomen.