Luuk van Middelaar is a political theorist and historian. The author of the prizewinning The Passage to Europe (2013), he recently published Le Réveil géopolitique de l’Europe (2022), Pandemonium (2021) and Alarums and Excursions (2019), groundbreaking accounts of the Union’s crisis politics.

Vaccindiplomatie: Joe Biden koopt een grenswacht

NRC Handelsblad
March 31st, 2021

De gemoederen in de Brits-Europese vaccinoorlog zijn weer gekalmeerd. Als represaille tegen dubbelspel van AstraZeneca (dat vaccins tweemaal verkocht en Londen wel leverde maar de Europese Unie liet zitten) dreigde de Europese Commissie met een exportverbod. Naar Brusselse maatstaven, geijkt op open grenzen en vrij verkeer, is het een zwaar middel. Enkele grote lidstaten, waaronder Duitsland, Frankrijk en Italië, hadden er genoeg van dat de EU zich als naïef te kijk zette en de rest van de wereld bleef bevoorraden, terwijl het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten al hun vaccins zelf houden.

Tijdig zagen beide partijen in dat escalatie veel kapot maakt, en in de pandemie mensenlevens op het spel zet. Vanwege de vervlechting van productieketens tussen het Britse eiland en het Europese vasteland drongen premiers Rutte en De Croo op de recente EU-top aan op voorzichtigheid. Nederland en België zijn afhankelijk van medische import én ontlenen banen aan productie en export. Toch erkenden ook zij de onredelijkheid van de Britse positie. De Commissie meldde dat van de 381 exportverzoeken tot nu toe 380 het groene licht kregen (een AstraZeneca-zending van Italië naar Australië werd geblokkeerd). De EU gooit de grenzen niet zomaar dicht. Wel blijft een exportverbod met ieders instemming als ultiem drukmiddel boven de markt hangen. Een goede zaak.

De wereldwijde veldslag om medische beschermingsmateriaal sinds 2020 leert Europese regeringen en instellingen rauwe lessen. De noodtoestand dwingt tot een breuk met de doctrine van open markten en level playing field. Het prijsmechanisme werkt beperkt in wat in wezen een medische oorlogseconomie is. Niet enkel contracten en geld, maar ook executive orders en informele machtsrelaties bepalen wie wat krijgt.

In Washington handelden ze er snel naar. Terwijl de EU vanaf zomer 2020 inzette op de aankoop van vaccins, met een gezamenlijke pot van 2,7 miljard euro voor vooraankoop en onderzoeksinvestering, toonden de VS fors meer financiële slagkracht (18 miljard dollar) en oog voor het hele spectrum. De dollars gingen naar onderzoek én productie, naar farmaceuten én leveranciers van flesjes, injectienaalden of bioreactoren. Ook „lijkt het erop dat de Amerikaanse overheid in ruil voor de investering de, zeg, eerste 100 miljoen doses van in Amerikaanse fabrieken gemaakte vaccins krijgen”, aldus de site van de Ierse publieke omroep.

Onthullender nog is het verschil tussen VS en EU in strategische vaccinpolitiek. De EU is samen met de VN een aanjager van het mondiale vaccinprogramma Covax, in de vertrouwde rol van donor en weldoener voor bijvoorbeeld Afrika. Een kwestie van solidariteit en welbegrepen eigenbelang, vanuit de gedachte: niemand is veilig tot iedereen veilig is. Onvrede van Europese burgers die vaccins zien vertrekken terwijl de campagne thuis tergend traag verloopt, nemen we op de koop toe.

Nee, dan de VS. Met zijn vaccindiplomatie bedrijft nieuwe held Joe Biden machtspolitiek pur sang. Zeker, de voorman van America First is weg uit het Witte Huis, maar ook de nieuwe president stelt de bescherming van Amerikaanse burgers boven die in de rest van de wereld. Trumps vaccinexportverbod blijft in stand. Tot voor zeer kort ging geen spuit de grens over.

De recente uitzondering is verbluffend. Context is een dreigende humanitaire crisis aan de zuidgrens van de VS, met Mexico. De machtswisseling in Washington geeft hoop aan Midden-Amerikaanse migranten – ongeveer zoals in de EU ooit warme woorden van Angela Merkel een vluchtelingenstroom vanuit Syrië versnelden. In februari alleen al werden 100.000 irreguliere migranten aan de Texaanse grens opgepakt, waaronder ruim 9.000 kinderen. Trump wilde een muur bouwen, Biden verkiest opvangcentra. Maar die raken vol en binnenlands zwelt de kritiek aan dat hij de poorten opent.

Wat doet team-Biden? Op 18 maart werd bekend dat het zwaar door Covid-19 getroffen Mexico 2,5 miljoen vaccins krijgt van de VS, als lening. Tegelijk sluit Mexico de eigen zuidgrens. Beide partijen ontkennen dat deze onderhandelingen met elkaar in verband staan, al noemen de Mexicanen ze „overlappend”. De timing spreekt andere taal.

Dit akkoord lijkt op de befaamde EU-Turkije-deal uit maart 2016. Om Erdogan te bewegen onze grenswacht te worden, beloofde de EU destijds 6 miljard euro aan Turkije. Joe Biden, geconfronteerd met een vergelijkbare mensenstroom aan zijn zuidgrens, stuurt beoogd grenswacht Mexico miljoenen vaccins. Een knappe deal.