Terug naar de Pax Americana kan niet meer

Knarsetandend maakt de president zich op om het Witte Huis te verlaten. Maandag gaf hij een soort-van-groen-licht om de machtsoverdracht in gang te zetten. Het is fascinerend hoe Trumps artistieke fraudeclaims vastlopen op het verfijnde mechaniek van de Amerikaanse democratie. Een aspirant-autocraat kan – ook in Washington, weten we nu – zetbazen plaatsen, rechters benoemen en media bespelen, maar in de VS niet in alle deelstaten, bij alle rechtbanken en alle media tegelijk. De gehechtheid van de burgers aan de Grondwet en aan eerlijk tellen is te groot. De ervaren Joe Biden besefte dat en zei zijn team niet van Trumps tweets in paniek te raken. Hij ging aan het werk, schiep zijn eigen feiten en heeft inmiddels een regeerploeg in de startblokken staan.

Bidens beoogd minister van Buitenlandse Zaken, Anthony Blinken, is de man die Amerika’s bondgenootschappen moet herstellen en internationale reputatie moet opvijzelen, na vier jaar sloopwerk vanuit het Witte Huis. In een openbaar gesprek deze zomer zei hij dat Europa – dat hij goed kent – weer „partner in eerste instantie, niet in laatste instantie” moet worden. Een welkome verandering, maar wat gaat het betekenen?

Zeker, de nieuwe president zal met enkele snelle stappen internationaal applaus kunnen oogsten. Weer lid worden van de Wereldgezondheidsorganisatie (Trump vond de instelling te pro-Chinees en stapte er in juli uit) en opnieuw aansluiten bij het Parijse klimaatakkoord. Het nucleaire akkoord met Iran nieuw leven inblazen is al lastiger – vanwege weerstand in Washington maar ook na de historische ontmoeting deze week tussen Israëls premier Netanyahu en de Saoedische kroonprins Mohammed bin Salman, in het bijzijn van Trumps minister Mike Pompeo. Ziende dat twee grote rivalen in het Midden-Oosten onverwacht in gesprek gaan, krabben de ayatollahs in Teheran zich vast achter de oren.

Toch zal het Joe Biden niet meevallen om zijn in januari in Foreign Affairs beleden ambitie „Amerika weer aan het hoofd van de tafel” te plaatsen gestalte te geven, zo meent ook Financial Times-columnist Gideon Rachman. De VS zijn niet langer zo machtig als voorheen. Een wezenlijk maar veronachtzaamd gevolg is dat de aard van Amerika’s machtsuitoefening verandert. Dat zullen we ook in Nederland en de rest van Europa voelen.

In de wereldorde die het land vanaf 1945 opbouwde, wilde Amerika het beste voor allen maar was Amerika wel de baas. Er zaten twee kanten aan. Internationale akkoorden en organisaties als de Verenigde Naties (VN) temperden rauwe machtspolitiek – reden waarom we in West-Europa het stelsel prezen als de ‘internationale’, ‘multilaterale’ of ‘op-regels-gebaseerde’ orde.

In Washington heette het ook wel de ‘door Amerika geleide’ orde – hetgeen het machtsaspect belicht. Zo kregen de VN hun hoofdzetel in New York, het Internationaal Monetair Fonds en de Wereldbank in Washington en werd de Amerikaanse dollar de geldpijler onder het stelsel. Wereldwijde vrijheidsbevordering en mondiale machtsuitoefening als keerzijden van dezelfde medaille. Het was de premisse onder de Pax Americana.

Deze productieve spanning is uitgewerkt. De Amerikaanse kiezers willen niet langer de prijs van internationaal leiderschap dragen – niet in termen van handelsakkoorden die concurrentie uit bijvoorbeeld China betekenen en evenmin in termen van verre oorlogen waaraan gezinnen hun zoon of dochter mogen offeren. Op deze weerstand werd Trump in 2016 gekozen, maar ook de Democraten hebben ermee te maken. America First was en is minder isolationisme dan anti-imperialisme van het centrum.

Ook voelt de rest van de wereld meer dan voorheen dat onder de regels van die internationale orde veel naakte macht schuilgaat. China is als eerste tegenstrever sinds de Sovjet-Unie bij machte om de VS daarmee te confronteren – en alternatieve ordeningsprincipes en instituties aan te dragen, zoals de nieuwe Zijderoute of de Aziatische investeringsbank.

In het gedweeë Europa groeien het ongemak en de twijfel. De Trumpjaren verhelderden hoe Amerikaanse en Europese belangen uiteengroeien. De periode maakte tot in Berlijn een verlangen naar meer autonomie wakker. Moeten de VS – ook onder Biden – voorschrijven of we in zee mogen met het Chinese Huawei? Mag de EU Amerikaanse tech-giganten als Google, Apple en Amazon belasten en reguleren?

En de imperiale gewetensvraag: dienen de bondgenootschappen die Biden & Blinken weer willen stutten de liberale orde of de Amerikaanse macht? Met dat eerste doen we graag mee, maar als we het tweede vermoeden is het beter om dat hardop te zeggen – en eigen keuzes te maken.