Luuk van Middelaar is a political theorist and historian. The author of the prizewinning The Passage to Europe (2013), he recently published Le Réveil géopolitique de l’Europe (2022), Pandemonium (2021) and Alarums and Excursions (2019), groundbreaking accounts of the Union’s crisis politics.

‘Sofagate’ in Ankara zindert na in Brussel

NRC Handelsblad
April 14th, 2021

Meer dan ooit ervaren politici de verzengende kracht van het beeld. Het oog is het zintuig van de transparantie; het ziet, onthult en besluit prompt tot handeling. Gevaar! Schande! Ongeduldiger toont het zich, het oog, dan het oor, dat luistert, wil begrijpen, een vervolg afwacht.

Zo zagen we op het Binnenhof hoe juist het fotobeeld van vertrouwelijke gespreksnotities de prille coalitievorming kon laten ontsporen en veranderen in een nationale heksenketel. Want, kijk, de achterkamertjes blootgelegd! Zichtbaar, onmiskenbaar! Geen wonder dat kalmeur Tjeenk Willink begon met luisteren en daar de vertrouwelijke ruimte voor opeiste.

Precies zo is nu ook de Brusselse politieke sfeer geschokt door vernietigende mediabeelden, van de ontmoeting tussen Turkijes president Erdogan en beide EU-voorzitters Charles Michel en Ursula von der Leyen. Een week na dato zindert ‘Sofagate’ nog na. Ook hier worden snelle conclusies getrokken, zijn relaties verstoord, en wordt een nieuwe bestuurscultuur, ja zelfs een ontslag geëist.

In beeld waren de twee mannen Erdogan en Michel, gezeten op hoge pasja-stoelen als voor een tête-à-tête, terwijl de enige vrouw in het gezelschap, Von der Leyen, tot een toeschouwersrol op de sofa verderop werd veroordeeld. Zij bleef bij het betreden van de salon aarzelend staan, sprak om het beeld te onderlijnen haar vlijmscherpe „Ehm”, terwijl EU-collega Michel geen probleem zag en wachtte tot het ongemak overwaaide.

Eensluidend zagen de media schandalige vrouwonvriendelijkheid, zoals te verwachten van Erdogan, de Turkse president die zich terugtrok uit de Istanbul Conventie, en met een medeplichtige Michel. Een Turks opzetje om de EU te verdelen?

Woordvoerders uit Ankara wezen deze suggestie ferm van de hand: de opstelling was zo afgesproken. Dat kan kloppen, gezien Erdogans belang bij een vruchtbaar onderhoud. Dus ging iets mis aan EU-zijde. Het Parlement wil de onderste steen boven: wie wist wat wanneer? Aangezien de Commissiediensten tevoren afwezig waren, mag met name Charles Michel zijn borst nat maken.

Zijn verdedigingslinie: het protocol. Formeel juist. De Europese-Raadsvoorzitter staat bij buitenlandbezoeken boven de Commissievoorzitter, ongeveer zoals een staatshoofd boven een regeringsleider. Het EU-verdrag spreekt klare taal en met gender heeft dit niets te maken.

Maar ook een correct protocol kan een politieke fout behelzen. De ene Brusselse voorzitter is niet de baas van de ander. Op het wereldpodium hebben beiden recht van spreken. In beginsel voert de toppenvoorzitter het woord over het buitenlandbeleid, de Commissiebaas over thema’s waar de EU ‘exclusief’ bevoegd is (zoals handel) en beiden – zoals in Ankara: de migratiedeal met Turkije – over het grote tussengebied.

Het vraagt permanente dialoog van hoofdrolspelers en hun entourages om onvermijdelijke spanningen en jaloezieën in banen te leiden, alsmede protocollaire inventiviteit. De elegantste zetelschikking voor een tweehoofdig EU-bezoek aan één gastheer of -vrouw is dus… een driehoek.

Heikele situaties liggen altijd op de loer. In zijn tijd waakte Raadsvoorzitter Van Rompuy (2009-2014) ervoor de protocollaire voorrang ten opzichte van Commissieman Barroso opzichtig uit te spelen. Een publieke krenking kan een boemerang worden.

De blunder in Ankara zat dus in de mise-en-scène, in het vernederende beeld. De protocoldienst van de Raad liet gebeuren dat Von der Leyen – op de sofa tegenover een Erdogan-minister – eruit zag als medewerker van Michel, niet als presidente. Jean-Claude Juncker zei vorige week als Commissievoorzitter ook wel eens op de sofa te zijn beland, maar niet op zo’n afstand, en hoe dan ook als man.

Van haar kant benut Ursula von der Leyen de crisis. Morele verontwaardiging is gauw omgezet in machtsclaims. Zoals D66-leider Sigrid Kaag de roep om transparantie uit ‘Omtzigt-gate’ aangreep om Rutte te verzwakken, zo gebruikt de Commissie het man-vrouw-prisma uit ‘Sofagate’ om institutioneel te scoren. Het Europees Parlement, vanouds geërgerd over een toppenvoorzitterschap dat namens de hoofdsteden spreekt, doet graag mee. De Brusselse vrouwenbeweging en EU-ambtenarenvakbonden eisen het ontslag van de ‘misogyne’ Michel. Voor komende debatten mag hij in de leer bij overlevingskunstenaar Rutte.

Hopelijk leren alle hoofdrolspelers dat het tweekoppig woordvoerderschap van de Unie vraagt om tempering van institutioneel en persoonlijk narcisme en om samenwerking en open communicatie. Dan kan het ook daar weer over de inhoud gaan.