Schiet de Poolse kiezer de rechters nu te hulp?

Zoals de Amerikanen 4 juli als grote burgerlijke feestdag hebben, zo vieren de Polen op 3 mei trots hun grondwet uit 1791. Dit voor die tijd liberale document staat des te scherper in de nationale herinnering gebrand doordat Polen kort nadien van de kaart verdween, opgeslokt door drie buurstaten (1795-1918).

Op 3 mei zal de lof op de eigen grondwet schril klinken. Regeringspartij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) volhardt in de aanval op onafhankelijke rechters, in weerwil van de scheiding der machten die in die grondwet is vastgelegd. De aanval begon eind 2015, nadat Kaczynski’s partij eerst het presidentschap en daarna een parlementaire meerderheid veroverde. Eerste doelwit was het Constitutionele Hof. Want zonder onafhankelijke arbiter kun je als regering beter je zin doordrijven.

De Hofzaak, die draait om vervroegde pensioneringen van rechters, sleept al een tijd, maar met nieuwe verkiezingen in zicht zet de PiS een tandje bij. Vorige maand zei president Duda (PiS) dat rechters moesten worden „uitgeschakeld” en de staat „gezuiverd”, anders zou Polen „geen normaal land” worden. Haatzaaien aan de top van de staat – wel apart.

Aanleiding was kritiek van de Raad van Europa op de recente ‘muilkorfwet’, die het makkelijker maakt om rechters te disciplineren als ze onvoldoende trouw aan de partijlijn betonen. „Mijnheer Duda! Ik neem volle verantwoordelijkheid voor wat ik schrijf”, reageerde rechter Jaroslaw Ochocki. „U bent een slecht persoon, een waardeloze president die haatzaait om uw politieke en partijdoelen te bereiken. U schaadt Polen.” Diezelfde avond had hij de tuchtofficier achter zich aan.

De Europese Unie krijgt geen greep op de ondermijning van de Poolse rechtsstaat. De Commissie begon een dialoog met de autoriteiten en de strenge procedure wegens schending van grondwaarden werd gestart, maar doorbijten lukt niet. Polen en Hongarije helpen elkaar en andere Midden- en Oost-Europese landen zwegen. Wel deed het Europese Hof in november een ferme uitspraak in een vervolg van de Poolse Hofzaak, maar die legde Warschau naast zich neer. Het gezag van de Europese rechter is in het geding, maar de EU kan dit niet naderhand afdwingen.

Begin deze week bezocht de Franse president Macron Duda. Macron was voorheen erg fel, maar hij heeft zijn toon verzacht. De rechtsstaat is vitaal, zeker, maar ook de Frans-Poolse relatie weegt zwaar – vanwege handelsbelangen (er zijn defensiecontracten getekend) en beider verhouding tot Rusland en Duitsland in het Europa van na de Brexit. In Parijs, Berlijn en andere hoofdsteden laat men de strengheid en sancties liefst aan de EU-instellingen over – maar ook Commissievoorzitter Ursula von der Leyen voelt weinig voor de rol van bad cop.

Wel worden lessen getrokken: deze week bepleitte de Commissie een hervorming van de EU-uitbreiding, met strengere toetsing van rechtsstaat, grondwaarden en corruptiebestrijding voor westelijke Balkanlanden. Nu blijkt dat je aan landen als Polen die ‘binnen’ zijn geen harde eisen kunt stellen, moet het in het voorportaal gebeuren. Waar Hongarije mee wegkomt, mag geen voorbeeld zijn voor Servië of Albanië.

Pressie van buiten helpt. Maar als de rechtsstaat wordt uitgehold met een beroep op de volkswil, zoals Kaczynski doet, moet de volkswil terugslaan. In Polen kan dit nog. Terwijl Orbáns partij in Hongarije sinds 2010 driemaal verkiezingen won en met herschreven kieswetten de oppositie kansloos maakte, begint voor PiS nu pas de tweede cyclus, met presidentsverkiezingen in mei. Polen kent ook een langere traditie van burgerlijke vrijheden dan Hongarije. Misschien is het beter als Poolse kiezers hun grondwet niet op 3 mei vieren, maar in de stembus op 10 en 24 mei – door president Duda geen nieuwe termijn te geven.