Luuk van Middelaar is a political theorist and historian. The author of the prizewinning The Passage to Europe (2013), he recently published Le Réveil géopolitique de l’Europe (2022), Pandemonium (2021) and Alarums and Excursions (2019), groundbreaking accounts of the Union’s crisis politics.

Ongrijpbaar’ regeert in Italië met ‘helder

NRC Handelsblad
May 25th, 2018

Armoede en immigratie zijn de grote frustraties van de Italiaanse kiezers. Vandaar het sterke mandaat dat de Vijfsterren-beweging (‘M5S’) en de Lega, de populistische winnaars van 4 maart, ervaren voor hun coalitie: economische groei opwekken en controle op migratie herwinnen. Twee op drie Italianen steunen de coalitie, zeggen peilingen.

De rest van Europa speculeert paniekerig. Kan en wil de nieuwe regering de problemen afwentelen op de buren? Is Rome bereid een eurocrisis te riskeren om meer geld te kunnen uitgeven? Of een migrantenstroom uit te lokken omwille van een EU-asielakkoord? De onvoorspelbaarheid is groot. Vijfsterren en de Lega regeren elk voor het eerst. En ook premier Giuseppe Conte – die Italië zal vertegenwoordigen in de kring van EU-regeringsleiders waar dit alles zal worden uitgevochten – is een novice. Toch is paniek voorbarig.

Roberto Salvini’s Lega is het best ‘leesbaar’. In 2017 stond hij met Marine Le Pen (Front National), Geert Wilders (PVV) en Frauke Petry (AfD) op een podium in Koblenz. Van dit kwartet ‘nationaal-populisten’ verwerft Salvini nu als eerste regeermacht. Immigratie is zijn hoofdpunt; zelf wordt hij waarschijnlijk minister van Binnenlandse Zaken.

Voor de beloofde uitzetting van een half miljoen illegalen uit Italië zullen EU-partners in stilte applaudisseren. Wel krijgt Salvini er thuis een dobber aan: de Zuid-Italiaanse maffia-economie draait mede op uitbuiting van Afrikaanse migranten; die misstand aanpakken is geen schande.

Dan is er de te verwachten hardere inzet voor verplichte verdeling van asielzoekers in de EU: gezien Italiës geografische positie geen onredelijke eis. Wat als Italië uit frustratie of ongeduld migranten over de Alpen zou zetten? Dan sluiten Frankrijk, Zwitserland, Oostenrijk en Slovenië hun grens en staat Italië de facto buiten ‘Schengen’: een vernedering die Rome zich zal willen besparen. De conflicten over migratie lijken dus beheersbaar, want de politieke energie stuwt richting nationale inspanningen en gezamenlijke oplossingen.

Dit lijkt anders te liggen met de euro. Hier zit de Italiaanse frustratie diep. Goeddeels ten onrechte. Tussen 1997 en 2017 groeide het inkomen per hoofd van de bevolking er met slechts 3 procent – fors minder dan in Frankrijk, Spanje, Portugal of zelfs Griekenland. Dan kan niet alleen ‘Europa’ de schuld zijn. Italië is niet in staat tot de ferme economische en institutionele hervorming die globalisering en eurozonelidmaatschap vragen. Na de groteske Berlusconi-jaren liepen sinds 2011 ook de hervormingspremiers Monti, Letta, Renzi en Gentilone vast. De politieke klasse verloor haar geloofwaardigheid; het verklaart de enorme steun voor de uit het niets opgekomen Vijfsterren (eenderde van de kiezers).

M5S is de echte onbekende in het spel. Ongrijpbaar qua leiderschap en organisatie, maar ook qua programma. Zeker, het is een populistische antisysteem-partij. Maar, betogen politicologen Chris Bickerton en Carlo Invernizzi Accetti in Contemporary Italian Politics, daarmee is niet alles gezegd: ze spreken van „technocratisch populisme”. Niet alleen omdat Vijfsterren steunt op moderne media en internet-stemmingen onder de leden, maar meer nog vanwege een postideologische opvatting van politiek, „noch links noch rechts”.

In het spoor van oprichter Beppe Grillo, die zich omringde met experts en wetenschappers, presenteert de partij beleidsvoorstellen als „oplossingen” voor concrete „problemen”, niet als normatieve stellingnames in het politieke debat. Deze, in de kern pragmatische houding, verkleint de kans dat M5S-vertegenwoordigers op het Brusselse slagveld in het harnas willen sterven, als politieke tegenkrachten en marktdruk toenemen. Spannend wordt het wel.