Kritiek op vaccinbeleid EU: wen er maar aan

Het was een gok, afgelopen zomer, om de Europese Commissie de opdracht te geven voor heel Europa coronavaccins in te kopen. De instelling heeft er geen ervaring mee en er bestond twijfel over haar slagvaardigheid. In de harde slag om de mondkapjes vorig voorjaar kregen Von der Leyen c.s. weinig voor elkaar.

Toch pleitte veel voor een gezamenlijke aanpak: verdeling onder 450 miljoen EU-burgers zou eerlijker verlopen, tegen lagere kosten. In een ieder-voor-zich-scenario zouden lidstaten tegen elkaar opbieden en de vaccins voor elkaars neus wegsnaaien. Leuk voor de snelste beslisser of dikste portemonnee, maar een bron van wanhoop en rancune bij armere, zuinigere of tragere landen. Na de bittere voorjaarsverwijten van Zuid- aan Noord-Europa over gebrek aan solidariteit kon de Unie dat er niet bijhebben, beseften Merkel, Macron en ook Rutte. Zij zetten hun scepsis, die hen er nog in juni toe had gebracht een eigen ‘vaccinalliantie’ op te richten, opzij; ‘Ursula’ mocht het gaan doen.

Deze enorme verantwoordelijkheid voor de EU brengt ook iets met zich mee: openbare rekenschap en oppositie. Besluitmacht in een zaak van leven of dood vraagt om openbaarheid. Liep het wel goed met die inkoop? Handelde de Commissie niet te sloom? Waarom de deal met Pfizer pas in november gesloten?

Op het nationale toneel voelt de Tweede Kamer het kabinet elke twee weken over corona aan de tand, de pers zit erboven op, kiezers grommen als het moet. In een crisis ontwikkelt het stelsel een druk waaraan ministers kunnen bezwijken. De Europese publieke sfeer ontbeert zo’n hardvochtige levendigheid. De Commissie was trots op haar vaccinmandaat, maar de verzengende krachten die loskomen nu de distributie in de Unie piept en knarst is ze niet gewend. De Brusselse pers mist de menskracht en publieke aandacht om even diep te graven als collega’s in eigen land.

De eerste forse golf kritiek op het EU-vaccinbeleid kwam uit Duitsland, nog voor de eerste spuit was gezet. „Planningsramp”, oordeelde Der Spiegel. Had je niet bij alle leveranciers doses voor de hele EU-bevolking moeten bestellen? Het zou de productie vast hebben versneld. En was het soms vanwege een Parijse lobby dat de Franse farmaceut Sanofi zo’n grote bestelling kreeg? Ook klonk irritatie dat de Commissie onder druk van zuinige landen als Nederland te weinig op het snelste maar relatief dure Pfizer-vaccin had ingezet (12 euro per prik). Allemaal zakelijke kwesties waarop hard mag worden doorgevraagd.

Tegelijk klonk Duitse trots door: het Pfizer-BioNTech was in Mainz ontwikkeld, dus ‘moeten wij zelf toch genoeg doses krijgen?’ Vandaar ben je gauw bij het soort verwijt dat vooral kwam van AfD en SPD: bondskanselier Merkel en gezondheidsminister Spahn hadden de zaak nooit aan Brussel mogen uitbesteden; hun taak is Duitse burgers te beschermen, niet Europese.

‘Vaccinnationalisme’? Niet elke kritiek op de EU is af te doen als nationalisme, dat is een zwaktebod

Pas op dat punt (en niet eerder!) sloeg inhoudelijke kritiek om in ‘vaccinnationalisme’. De term is in opmars, maar moet precies blijven. De neiging elke kritiek op de EU prompt als nationalisme te verwerpen, is een zwakte van de Europese publieke sfeer. Het slaat elk debat dood, terwijl zeker in de pandemie tegenspraak en schijnwerperlicht levensnoodzakelijk zijn.

Om de Duitse kritiek te smoren bestelde de Commissie in allerijl 300 miljoen extra doses van het Pfizer-vaccin; een groot succes, meldde Von der Leyen op 8 januari. Levering volgt echter pas tegen de zomer, wanneer ook andere vaccins ruim voorhanden zijn, dus helpt niet nu het erom spant. Extra pijnlijk voor Brussel en Berlijn was het bericht dat de Duitse overheid vorig jaar een bilaterale deal met Pfizer sloot voor 30 miljoen doses, als onderdeel van voorfinanciering. Forse inbreuk op de gezamenlijke aanpak. Von der Leyen, tot 2019 minister onder Merkel, liet het aan een Commissiewoordvoerder over uit te leggen waarom de Bondsrepubliek geen officiële klacht aan de broek krijgt.

En dan zijn er nog andere partijen die het Europese vaccingesprek vertroebelen. Het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA), sinds de Brexit in Amsterdam, werd eind 2020 slachtoffer van cyberhacks. Uit gelekt emailverkeer blijkt, aldus Le Monde, dat het agentschap onder grote druk stond het Pfizer-vaccin goed te keuren maar op goede grond tegenspartelde. Vanwaar die aanval? Was het industriële spionage? Digitale vingerafdrukken duiden op Russische betrokkenheid. Of toch anti-vaxers die twijfel willen zaaien aan de pandemische verlossing?

Eén ding ben ik met de hackers eens: de slag om het vaccin verdient het volle licht van de openbaarheid.