Harde taal richting Minsk, maar veel blijft onopgelost

Maandagavond toonden de Europese leiders eenheid, snelheid en vastberadenheid in hun antwoord op de schaamteloze ‘staatspiraterij’ door Wit-Rusland. Na de gedwongen landing van de vlucht Athene–Vilnius, zondagmiddag, volgden sancties tegen leidende figuren, sluiting van het eigen luchtruim voor de Wit-Russische maatschappijen en het advies om niet langer over Wit-Rusland te vliegen.

Uiteraard zijn niet alle details ingevuld, maar deze ferme riposte was nodig na wat Loekasjenko ons flikte. Kaping van een Iers vliegtuig, vol EU-burgers, tussen twee Europese hoofdsteden om een in Litouwen wonende opposant en zijn vriendin te arresteren: dacht de Wit-Russische leider dit ongestraft te kunnen doen? Kennelijk boezemde een 26-jarige blogger hem meer ontzag in dan Europa’s potentiële repliek. Een zeer onrustbarende gedachte.

Met zijn brutale daad zei Loekasjenko tegen de vele Wit-Russen die na het neerslaan van de burgeropstand vorige zomer naar buurlanden Polen en Litouwen vluchtten: ook in de diaspora kan ik jullie pakken. Als Europa buitenlanders die hier een veilige haven zoeken niet kan beschermen, lukt dat dan wel met eigen burgers?

De B-film enscenering werkte extra vernederend: twee Wit-Russische veiligheidsagenten (die al in Athene in Pratasevich’ papieren koekeloerden), het valse bomalarm onderweg, de straaljager die langszij kwam. Met een komische bijrol voor de Griekse passagier („gut, da’s handig”) die na de landing in Minsk ook van boord ging: zijn vriendin woont er, hem scheelde het een overstap.

De klare respons was ook te danken aan de kalender: de EU-top stond al gepland. Afgelopen najaar kostte het de 27 ministers van Buitenlandse Zaken weken om na de repressie in Minsk tot sancties tegen Wit-Rusland te komen. Cyprus vetode het besluit zolang Turkije niet ook sancties kreeg opgelegd. Pas de top van regeringsleiders vond een akkoord.

Onder de leiders waren maandagavond geen dissonante stemmen. Allen voelden de zwaarte van het moment aan. Opvallend was hoe de politiek het bedrijfsleven terechtwees. De Duitse zakenwereld, handelspartner voor Wit-Rusland, hield zich zondag stil. Lufthansa maakte geen aanstalten de vlucht Frankfurt-Minsk te schrappen. Ook KLM gaf maandag het sein veilig voor het Wit-Russische luchtruim – meer denkend aan de veiligheid van de toestellen dan van de passagiers. Maar meteen bij aankomst in Brussel was premier Rutte streng. Hier klonk de politiek leider van de natie die zich de MH17 herinnert en niet de ceo van de BV Nederland.

In de haast van het moment is een harde lijn uitgezet maar veel blijft onopgelost. Welke onvoorziene impact krijgt sluiting van het luchtruim? De episode herinnert hard aan oude wetten van territorialiteit – aan het prefix ‘geo-’ van de geopolitiek. Een nieuwe knauw voor een Europees wereldbeeld dat sinds 1945 de geografie negeerde en ruimte liefst als iets universeels, abstracts en grenzeloos zag. Loekasjenko kon de Ryanair-vlucht eenvoudig kapen omdat deze boven Wit-Russisch grondgebied vloog. Anders dan voor aircontrollers is voor geostrategen de kortste weg tussen twee punten niet altijd een rechte lijn.

Wie op de kaart kijkt, ziet hoe Wit-Rusland doorgangsroutes biedt tussen de Baltische en de Zwarte Zee en tussen West-Europa en Centraal-Azië. Vorige zomer rapporteerde de denktank Jamestown hoe Loekasjenko zelf dreigde om ’s lands goederen niet langer via een Litouwse zeehaven maar via Russische havens te exporteren, als represaille voor EU-sancties. Het zou vooral Oekraïne en Litouwen raken. Nu kiezen wij eigener beweging voor fikse omwegen door de lucht, wie weet een volledige blokkade (zoals Die Presse berichtte). Gaan we de EU-lidstaten helpen die geografisch meer klem zitten dan andere, of buurland Oekraïne?

Evengoed dwingt de episode eigen, westerse praktijken van extraterritoriale machtsuitoefening onder ogen te zien. Gretig brachten de Russen een precedent uit 2013 in herinnering, toen het staatsvliegtuig van de linkse Boliviaanse president Evo Morales werd gedwongen te landen in Wenen, op verdenking van het vervoeren van klokkenluider en CIA-vijand Edward Snowden. Hypocrisie is dan dichtbij. Wie het recht schendt als hij sterk is, of stilletjes meewerkt als de grote broer dat doet, kan spijt krijgen als ook anderen sterk of brutaal worden.

Tegelijk vindt deze terugkeer van afgebakende, territoriale macht plaats in een open wereld van vliegverkeer, handelsstromen, diaspora’s, internetactivisme en andere vormen van transit. Dat wordt puzzelen de komende jaren.