Luuk van Middelaar is a political theorist and historian. The author of the prizewinning The Passage to Europe (2013), he recently published Le Réveil géopolitique de l’Europe (2022), Pandemonium (2021) and Alarums and Excursions (2019), groundbreaking accounts of the Union’s crisis politics.

Geen centimeter oostwaarts

NRC Handelsblad
January 12th, 2018

In het rumoer over het stabiele genie in het Witte Huis bleef een ver reikende beslissing van kort voor Kerst onderbelicht: Amerika gaat antitank-wapens leveren aan Oekraïne. „Puur defensief”, zeggen woordvoerders in Washington. De regering in Kiev vraagt al lang om wapen tegen de pro-Russische rebellen in Oost-Oekraïne. Onder Europese druk kreeg ze die tot nu toe niet: de kans op escalatie en bloedvergieten is enorm. Sinds het staakt-het-vuren uit februari 2015 (‘Minsk-II’) laat Poetin het conflict in de Donbass smeulen. Maar als Washington een tandje bij steekt, zal ook Moskou beter materiaal sturen. Dan kan het conflict dat sinds 2014 al 10.000 slachtoffers vergde, uitgroeien tot Amerikaans-Russische war by proxy op Europese bodem. Een nachtmerrie.

De tempering zal uit Europa moeten komen – Berlijn en Parijs voorop. Washington raakt steeds verder in de greep van anti-Russische retoriek. Van de Republikeinen wekt het geen verwondering. Maar ook de Democraten zijn sinds de nederlaag van Hillary Clinton tegen Trump volledig door Poetin geobsedeerd. Alsof Hillary verloor vanwege een operatietje vanuit het Kremlin en niet omdat ze de verkeerde kandidate op het verkeerde moment was (zoals het succes van linkse buitenstaander Bernie Sanders al maanden voor Trumps overwinning in de voorronde duidelijk maakte). De Democraten moeten stoppen hun falen op het Kremlin af te schuiven, maar in de spiegel kijken en oppositie voeren. Koude Oorlog-spelen als electorale traumaverwerking: niet zo best.

“Koude Oorlog-spelen als electorale traumaverwerking: niet zo best”

Als het niet ontbrandt, blijft het conflict in Oost-Oekraïne dus in elk geval vastzitten. Zonder druk van buiten komt er geen verbetering. Met de verse steun uit Washington weet de oorlogspartij in Kiev zich gesterkt; ook de pro-Russische separatisten doen geen concessies als Poetin ze niet dwingt. Het staakt-het-vuren is broos. Een échte oplossing vraagt om een fundamenteel akkoord tussen Amerika, Europa en Rusland over de geopolitieke plaats van Oekraïne op ons continent. Hamvraag: wordt het land wel of geen NAVO-lid?

De misère begon tien jaar terug, in het laatste jaar van George W. Bush. In april 2008 zette de NAVO de deur voor Oekraïne en Georgië op een kier. Daarmee werd een rode lijn voor Moskou overschreden. (Binnen luttele maanden raakten Rusland en Georgië in oorlog: het geweld in Oekraïne volgde later.) Toenmalig NAVO-topman Jaap de Hoop Scheffer betuigt nu haast spijt over die toezegging, in een opmerkelijk interview met het tv-programma Nieuwsuur deze week. De oud-minister noemt het begrijpelijk dat Poetin zich ertegen verzette. „Hij zei tegen mij, nadat het communiqué was uitgekomen: mister secretary-general, this will not be. Dit gaat niet gebeuren!” Rusland voelde zich niet alleen omsingeld – maar ook misleid.

Al jaren beweren de Russen dat ze na de Koude Oorlog op het hoogste niveau is toegezegd dat de NAVO niet oostwaarts zou uitbreiden. Alleen Oost-Duitsland, aldus sovjetleider Gorbatsjov voorjaar 1990 tegen bondskanselier Kohl, mocht in de NAVO. Toch traden onder meer Polen, Hongarije, Slowakije en het Balticum tot de NAVO toe. Op de Russische aantijging van woordbreuk mompelen wij iets over misverstand of „the heat of the moment”. Er staat niets op papier; er is geen verdrag. Maar vorige maand gingen archieven van de George Washington Universiteit open en veel duidelijker kon het niet zijn. „Geen inch oostwaarts”, zei Amerika’s buitenlandminister James Baker tegen Gorbatsjov in 1990, en vergelijkbaar klonk het uit de monden van Bush sr., Kohl, Mitterrand en de Britten. Een kwart eeuw later en twee oorlogen verder is die woordbreuk wel vervelend. Want als we nu alsnog zeggen dat Oekraïne niet in de NAVO komt – omwille van de vrede heel verstandig – waarom zou Moskou ons ditmaal geloven?