Europa moet puzzelen om te overleven

Op 11 maart 2018 maakte de Chinese president Xi Jinping zichzelf de facto leider voor het leven – en de machtigste man sinds Mao – toen het parlement de wettelijke limiet aan de presidentiële ambtstermijn ophief.

Op 20 december 2018 nam de Amerikaanse minister van Defensie, James Mattis, ontslag uit protest tegen het besluit van president Trump om Amerikaanse militairen uit Syrië terug te trekken. Trump laat daarmee Koerdische bondgenoten in de steek en schept een vacuüm dat Iran, Rusland en Turkije kunnen vullen.

Twee geopolitieke kantelmomenten met één boodschap: sneller dan verwacht belanden we in een nieuwe, donkerder wereldorde van macht tegen macht. Beide gebeurtenissen geven ook Europa een signaal.

Eerst Beijing. Xi’s machtsconcentratie begon in 2007. Onbetwist leidt hij nu partij, leger en staat, niet als gezichtsloze technocraat (zoals enkele voorgangers) maar als vereerde hoogste leider. Het verstoort de laatste illusies dat op de economische liberalisering die China veertig jaar geleden inzette democratische hervorming zou volgen. Nee, zegt de eeuwige glimlach van Xi : wij voegen ons niet naar de westerse maat. Xi’s China werpt de mantel der bescheidenheid af die het onder hervormer Deng Xiaoping had aangenomen om het globaliseringsspel mee te spelen; het doet machtsaanspraken in de regio en de wereld fermer gelden. Xi wil China per 2049 wereldmacht nummer één maken – militair, technologisch, economisch. Waarom ook niet?

James Mattis’ ontslag past in een vergelijkbaar patroon. Sinds 2017 was hij de hoop in bange dagen voor Europese generaals en diplomaten – ook in Den Haag. Als je vraagtekens zette bij de NAVO onder Trump klonk het bezwerend: „We hebben Mattis nog.” Dat was gisteren. Voor de Amerikaanse president vallen bondgenoten als Duitsland, Canada en Japan in dezelfde categorie als China en Rusland. Verweesde atlantici zullen vast nieuwe strohalmen vinden. Maar het geeft te denken dat de geharde marinier Mattis na twee jaar oppaswerk concludeert dat zijn baas niets om bondgenoten geeft, hun strategische waarde niet erkent en doet wat hij zelf wil. Voor dit kortebaannationalisme wordt Trump door zijn Amerikaanse fanbase geprezen. Met de slogan ‘America First’ kan hij in 2020 opnieuw de campagne in – en winnen.

Grote beesten in de jungle

Twee grote machten maken zich stap voor stap los uit de zelfdiscipline van norm en consensus die ze in de vorige wereldorde zoveel mogelijk in acht namen. Als twee grote beesten in de jungle draaien ze om elkaar, snuffelend, grommend, tastend. Kan ik een eerste klap uitdelen? Wat wil hij? Kunnen we het territorium verdelen? Wie wint als ik er vol inga?

Voorlopig spant het tussen Amerika en China vooral op handel en high-tech, en (nog) niet militair om, zeg, Taiwan of de Zuid-Chinese Zee. Maar na een economische verstrengeling van veertig jaar voel je in Washington en Beijing de wil minder om afhankelijk van de ander te worden en zo keuzevrijheid te herwinnen.

Door de trage lens die hun lief is zien de Chinezen in de schermutselingen het einde van vijfhonderd jaar westerse hegemonie culminerend in de Pax Americana, en een herstel van China’s rechtmatige plaats als Rijk van het Midden. Tussen zulke historische bewegingen voel je je snel verpletterd – dat is trouwens een van de redenen dat Beijing dit narratief van harte steunt; tegen wat onafwendbaar is kun je je maar beter niet verzetten. Hoe dan ook betreedt met China’s Xi voor het eerst sinds zeer lang een speler het wereldtoneel die zich niet schikt, maar de wil en macht heeft het speelveld te herschrijven.

Het contrast met Rusland, voorbeeld én tegenbeeld voor de Chinese leiding, is leerrijk: ook president Poetin weigert sinds 2000 zijn land in de westerse liberale orde in te voegen; hij tart het Westen aan de grenzen (zoals de Krim) en wijst feilloos op onze hypocrisie en mislukkingen (zoals de Irakoorlog). Maar de Russische president is te zwak, en te verwant, om een alternatief te kunnen zijn; Vladimir Poetin is als de neef op het slechte pad: het blijft toch familie.

Nee, dan China! Een oude, volkrijke en zelfbewuste beschaving die niet op een decennium meer of minder kijkt, die nooit zal worden als wij, en die niet kan worden ingekapseld of vernietigd. Dus moet ons hele beloftevolle vocabulaire van ‘convergentie’, ‘hervorming’ en ‘modernisering’ vervangen door de diplomatieke taal van ‘confrontatie’, ‘clash’ of ten minste ‘ontmoeting met een ander’. Hoe dan ook een nieuw krachtenveld.

Goedaardige hegemon

Met een kortere tijdsblik dan de Chinese kun je in Mattis ontslag en Xi’s keizerkroning zien hoe de ‘multilaterale’ orde overgaat naar een ‘multipolaire’ orde. De multilaterale sfeer van internationale verdragen en organisaties is op Amerikaans initiatief vanaf 1945 opgetrokken: de Verenigde Naties, de NAVO, het IMF en de Wereldbank, de handelsorganisaties GATT en WTO.

Nu Donald Trump deze systematisch kleineert en uitholt, wordt zichtbaar waarvoor velen, ook in Nederland, de ogen gesloten hielden: de gekoesterde multilaterale orde van recht en markt was de facto altijd een unipolaire orde onder leiderschap van Amerika, de ‘goedaardige hegemon’.

Deze multilaterale orde verdwijnt gelukkig niet in één klap en functioneert voor het handelsverkeer nog behoorlijk. Maar de trend is duidelijk: met Trumps Amerika en het China van Xi verliezen markt, recht en waarden wereldwijd aan kracht als ordeningsprincipe, en belanden we in een multipolaire wereld van macht-tegen-macht.

Voor Europa zit daar de pijn, want onze landen hebben vanaf 1945 bestuur en samenleving ingericht alsof hard power irrelevant werd (of kon worden uitbesteed aan de Amerikaanse strijdkrachten). Voor het machtsspel zijn wij niet langer uitgerust. Daar ligt ook een opdracht: zijn we als Europa überhaupt in staat één pool van die multipolaire orde te zijn?

Regionaal handelingsvermogen

De hoofdrol van supermacht kunnen we vergeten: die is voor Amerika en China. Denk eerder aan spelers als Rusland of India: gevreesd door hun buren, met regionaal handelingsvermogen, gerespecteerd door de grote twee. Maar ook die bijrol spelen Europese landen vandaag niet, noch als Unie noch individueel (zoals de Britten in 2019 zullen ontdekken). Dat wordt dus hard werken, om ons substantiële economische gewicht in harde macht te vertalen en niet vertrappeld te worden door de ‘Grote Beesten’.

De EU is een experiment in multilateralisme op continentale schaal, geboren om machtspolitiek te breken, niet om die te bedrijven.

Van deze constatering gaat het soms hinkstapsprong naar Brusselse vergezichten; à la ‘Europese eenwording of de dood’. Dat is te snel, want de EU is een experiment in multilateralisme op continentale schaal, geboren om machtspolitiek te breken, niet om die te bedrijven. Het vergt permanent puzzelen om de macht van onze landen op het hoogste niveau samen te binden, maar het kan.

In de kern heeft Europa drie opties. Eén: als één actieve speler samen onze belangen verwoorden en verdedigen, tegen de prijs van onderlinge compromissen. Twee: passief afwachten en hopen dat het meevalt. En drie: ons als individuele landen als vleiende vazal aan de zijde van de Verenigde Staten scharen, die vervolgens de kosten van de confrontatie met China op ons zullen afwentelen middels beschermgeld, door het afknijpen van ónze handelsstromen met China, of erger (waarbij het kernwapendebat uit de jaren 80 zal verbleken).

Dit is het perspectief voor het overleven van onze Europese vrije, seculiere en solidaire beschaving in de 21ste eeuw. We zitten tussen de rauwe Amerikaanse ongelijkheid enerzijds en een post-totalitair Chinees staatskapitalisme anderzijds. Het besef moet komen dat ons politieke gesprek in Den Haag of Brussel over al die lastige onderwerpen als defensie, bankenfondsen, AI-investeringen, klimaatpolitiek en grenswachten in dit licht staat. Het zijn allemaal bouwsteentjes voor het te herwinnen handelingsvermogen van Europa.

Wie alle hoofdpijndossiers mijdt, zal in tijden van Trump en Xi gemakkelijk worden vermalen.