Luuk van Middelaar is a political theorist and historian. The author of the prizewinning The Passage to Europe (2013), he recently published Le Réveil géopolitique de l’Europe (2022), Pandemonium (2021) and Alarums and Excursions (2019), groundbreaking accounts of the Union’s crisis politics.

Beijing of Washington – waar ligt Europa’s belang?

NRC Handelsblad
May 5th, 2021

Bekeken vanuit Nederland en Europa speelt de strijd tussen de VS en China zich op verre velden af. Zeker, de spanningen rond 5G-technologie of vaccindiplomatie voelen we tot hier. Maar de slag om territoriale invloed in het Verre Oosten of de Zuid-Chinese Zee zien we voorlopig enkel uit onze ooghoeken.

Dat maakt waarnemers die er wel met hun neus op zitten, zoals uit Singapore of Australië, zo boeiend. Beide landen liggen in Amerika’s militaire (en voor Australië: culturele) invloedssfeer, maar danken hun welvaart aan de nabijheid tot China. Beide grootmachten te vriend te houden wordt er steeds moeilijker. Na een roep om kritisch onderzoek over de corona-uitbraak in Wuhan kreeg Australië vorig voorjaar Chinese strafmaatregelen om de oren. Dilemma’s die ook op ons afkomen stellen zich in de Pacific al veel scherper – en dwingen tot realisme.

Singapore leerde na de onafhankelijkheid (1965) laveren tussen Washington en Beijing. Oud-diplomaat Kishore Mahbubani, voorman van deze traditie, stelde in een openbaar gesprek EU-buitenlandman Josep Borrel vorige week enkele prangende vragen. „Wat is het strategische doel van jullie beschermer, de VS?”, wilde hij weten. Voorkomen dat China’s economie ‘s werelds grootste wordt? Dat zal niet lukken. De Chinese Communistische Partij uit het zadel wippen? Nimmer was de partij zo populair. China’s opmars stuiten? Veel succes, zegt hij, de meeste landen drijven nu al meer handel met China dan met de VS.

Heel Washington is volgens Mahbubani – auteur van Has China Won? (2020) – getergd de nummer één positie te verliezen. Na een lange alleenheerschappij is dat ook pijnlijk. Maar, vraagt hij ons Europeanen, is dat verlies ook jullie probleem? „Natuurlijk gaat jullie hart uit naar de VS, naar gedeelde waarden en cultuur, maar vergeet je hoofd niet, je belangen, inclusief de geografische.” Wat moet Europese samenlevingen in de 21ste eeuw het meest zorgen baren? Russische tanks, of migratiedruk uit Afrika? En laat Afrika net het continent zijn waarin China veel investeert – tot Amerika’s verdriet, in Europa’s belang.

Ook Australisch politiek denker John Keane beziet China’s wereldrijk van dichtbij. In een sterk essay in De Groene Amsterdammer (22 april jl.) wijst hij erop dat Beijing steun zoekt bij de oude, confuciaanse gedachte van een „hemels mandaat”: de leiding heeft het recht om met wijsheid te regeren. Het huidige China wil „humaan gezag” uitoefenen „om de wereld te verbeteren”, een „beschavingsstaat” zijn. Het treft Keane dat het woord ‘imperium’ (diguo) in het Chinese zelfbeeld ontbreekt. De notie wordt pejoratief gebruikt voor westerse koloniale machten maar zelden op China zelf toegepast – ondanks tweeduizend jaar keizerrijk en regionale heerschappij. De macht ziet zichzelf liever niet.

Keane vervolgt: „Bij wijze van onverwachte symmetrie zorgt het woord ‘imperium’ ook voor een beschaamd zwijgen in de VS.” Ook de Amerikanen zien zich als goedaardige wereldmacht, een kracht voor het democratische goede. Donald Rumsfeld, oud-minister van George W. Bush, zei eens: „Wij zijn niet imperialistisch, dat zijn we nooit geweest.” Woorden die volgens Keane ook China’s president Xi had kunnen uitspreken.

Een fascinerende parallel: twee botsende grootmachten. Zelf zien zij een inzet voor het goede – democratie en recht, wijsheid en harmonie. Maar wat ziet de rest van de wereld (ook)? Naakte macht. Een wapenwedlooop. Territoriale spanningen. Natuurlijk sluiten de perspectieven elkaar niet uit; algemeen belang en eigenbelang zijn de keerzijden van elke imperiale medaille. Het is wel zaak beide brillen tegelijk te hanteren, onder de mooie verhalen ook de macht te blijven zien. Anders dreigen naïviteit of hypocrisie.

Aangaande China valt ons dat in Europa en Nederland licht: het land doet evident aan machtsexpansie. Je moet wel stom zijn om in hemelse harmonie te geloven. Aangaande de VS vinden we die dubbele blik lastiger, zeker in Nederland. We hebben dan ook enorm geluk gehad. 5 mei 1945 bracht met de Bevrijding ook de intrede in de Pax Americana, een plekje in een ons welgezind imperium. (In Latijns-Amerika, het Midden-Oosten, Zuidoost-Azië of Spanje zijn de herinneringen aan Amerikaanse machtsuitoefening ambivalenter.)

Die naoorlogse luxe is voorbij. De dilemma’s komen snel onze kant op. Graag willen de VS dat ook Europese landen komen patrouilleren in de Zuid-Chinese Zee. Uiteraard in naam van het ‘internationaal recht’ – een argument dat in Den Haag goed valt. Maar de facto versterken we daarmee Amerika’s macht in de militaire confrontatie met China. Ook daar zijn argumenten voor. Maar in komende debatten wil ik die dan wel horen.